روانکاوی ایرانی: آنچه داریم/ کتابشناسی روانکاوی در ایران
نجاری، محمد
خردنامه همشهری تیر 1385 – شماره 4
دانش روانـکاوی بـا فـروید روشمند و پرآوازه گردید.کشفیات فروید درباب شناخت ابعاد ذهن انسان به گونه بنیادین،تحولی اساسی در کـل حوزه آسیب‌شناسی روانی پدید آورد.تحقیق و پژوهش در روانکاوی با این هدف مورد توجه قـرار گرفت که بتواند ابـعاد درونـی روح آدمی را واکاوی کند و از این رهگذر رنج و پریشانی را از سپهر زندگی فردی و جمعی ناشی از تحولات عمر صنعت و جهان جدید بزداید
بدین‌سان اندیشمندان بزرگی چون کارل گوستاویونگ، اریک فروم،ویلهلم رایش،برونو بتلهایم،فـرانکل،بانو کارن هورنای و دیگران تمام همت خود را معطوف به بسط و گسترش این دانش کردند و دیگر این فیلسوفان و روشنفکران به نامی چون لیوتار،دریدا،میشل فوکو،اسلاوی ژیژک و ژان‌پل سارتر کوشیدند اهـمیت روانـکاوی را در آثار تجلی بخشند.فوکو در مقاله«نیچه،فروید،مارکس»که به فارسی ترجمه شده،بر نقش مهم این سه اندشمند در قرن بیستم اشاره دارد
آشنایی جدی جامعه علمی و دانشگاهی ایران با عـلم روانـکاوی را می‌توان به کتاب«فرویدیسم با اشاراتی به ادبیات و عرفان» نوشته دکتر امیر حسین آریان‌پور نسبت داد،حتی برخی از صاحب‌نظران اعتقاد دارند که این کتاب یکی از آگاهانه‌ترین مکتوباتی است که در حـوزه روانـکاوی در ایران به چاپ رسیده و در پی نشر این اثر بود که روانکاوی در جامعه علمی ما مورد توجه قرار گرفته است.اما می‌توان در این‌جا پرسید که به راستی دانش روانکاوی در ایـران دارای چـه جـایگاهی است؟آیا این علم توانسته است خـود را از حـوزه‌های تـئوریک،نظری و ترجمه صرف برهاند و دارای کارکردی عمومی و عینی در جامعه شود؟و دیگر این‌که آیا ترجمه‌هایی که از آثار فروید،یونگ و غیره تا ژیژک منتشر شـده،بـه راسـتی معرف و گویایی متن اصلی این کتاب‌ها و آثار بـوده است؟و بـسیار پرسش‌های دیگر که به ذهن صاحب‌نظران این عرصه رسیده است که فرصت پرداختن به این مهم در این مقال نـیست.درهـرحال ایـن اوراق ادعای آن را ندارد که توانسته تمامی کتاب‌های ترجمه شده و تالیفی مـوجود در حوزه روانکاوی در ایران را شناسایی و معرفی کرده باشد و با توجه به وقت بسیار کم قطعا کاستی‌هایی در آن موجود است و سـعی بـر آنـ بوده که مهم‌ترین و تاثیرگذارترین این آثار اجمالا معرفی گردد که در زیـر بـدان می‌پردازیم.این نکته را نیز بیفزاییم که از حدود 60 سال پیش نخستین آثار در این باب به فارسی بـرگردانده شـد کـه شاید دو سوم این آثار دارای ترجمه‌های ناقص،بد گزینش شده و غیر قابل فـهم‌اند.بـه هـمین خاطر ذکر این آثار در این مقاله دلیل بر تایید همه آن‌ها نیست.البته تـرجمه آثـاری از فـروید چون«توتم و تابو»ترجمه دکتر خنجی و«تفسیر رویاها»ترجمه شادروان شیوا رویگریان و ترجمه‌های دکـتر شـجاع شفتی از برخی متون فروید از جمله آثار قابل اعتنا در این حوزه‌اند
سجاد نوروزی-مـحمد نـجاری
فـروید، زندگی و نظریات
زیگموند فروید در سال 1856،در فرایبورگ اتریش به دنیا آمد. وی در چهار سالگی به اتـفاق خـانواده خود به شهر وین مهاجرت کرد و در آن‌جا تحصیلات خود را پیگیری کرد و در سال 1881 مـوفق بـه دریـافت دکتری در رشته پزشکی شد.فروید برای تکمیل کاوش‌های خود درباره«اعصاب»به پاریس رفت و در آنـ‌جا پیـرامون هیستری به مطالعه پرداخت.وی پس از بازگشت به وین،به درمان بیماران خود از طـریق تـفسیر رویـاهای آن‌ها پرداخت و تا پایان عمر خود به سال 1939، پژوهش‌های بنیادینی در روانکاوی از خود به جای گـذاشت کـه اکـنون به عنوان مبانی اصلی دانش روانکاوی نمود یافته است
ساختار اندیشه فـروید را مـی‌توان این‌گونه برشمرد؛وی نخست نظریات خود را برپایه تجربیاتی که از درمان بیماران خود به دست می‌آورد، ساماندهی کـرد.او بـر این اصل باور داشت که سرچشمه بسیار از بیماری‌های روانی در سرکوب امیال جـنسی نـهفته است.به زعم فروید سرچشمه رفتارهای انـسانی،در ضـمیر نـاخودآگاهی وی مستتر است و ریشه اکثر دردها و روان‌پریشی‌های انـسان،در تـمایلات برآورده نشده دوران کودکی آنان است
بررسی برخی از آثار برجسته فروید
کتاب«اصـول روانـکاوی بالینی»این کتاب مشتمل اسـت بـر برخی از مـقالات بـرگزیده تـکنیکی،درباره روانکاوی کلاسیک که به عـنوان دومـین مرحله از پیش درآمد جدید و اساسی فرآینده‌های روان عملی محسوب می‌شود برخی از این روان درمـانی‌ها را مـی‌توان به شرح ذیل نام بر
الف-روانـکاوی کلاسیک
ب-«روان درمانی روانکاوانه»(بـینش‌گرایانه)
ج-«انـواع روان درمانی کوتاه‌مدت»(روان درمـانی کـوتاه‌مدت دینامیک دوانلو)و(روان درمانی کوتاه‌مدت اضطراب‌برانگیز سیفنوز)
د-برخی روان درمانی‌های گروهی از نوع تحلیل‌گرایانه و روانکاوی گـروه
ه-روشـ‌هایی که بر روان درمانی خرد بـاگروه مـبتنی اسـت
اهمیت این کـتاب در ایـن امر نهفته است کـه فـروید،اصول اولیه روانکاوی را شرح می‌دهد تا افرادی که در صدد مداقه تئوریک یا فعالیت عـملی در ایـن باب هستند،با خلاء نظری مـواجه نـظری و خاصه از نـظرگاه عـملی و فـرآیندهای اجرای فن روانکاوی آشـکار می‌شود
مهم‌ترین گزارش‌های تاریخی روانکاوی
موضوع قابل بحث در این اثر،در خصوص چگونگی به کارگیری گـزارش‌های بـالینی بیمارانی است که دکتر فروید بـه‌طور عـملی،آنـ‌ها را مـورد مـطالعه قرار داده است.در ایـن اثـر،سرگذشت سه بیمار به نام‌های دورا،هانس و یک دختر مجهول الهویه مورد بررسی قرار گرفته است کـه در ایـن بـین سرگذشت هانس را می‌توان هسته اولیه روانکاوی کـودکان بـه شـمار آورد کـه بـعدها تـوسط آنا فروید، بسط و گسترش یافت. این کتاب کامل‌ترین مجموعه شیوه اجرای روانکاوی کلاسیک است که اطلاعات جامعی را در اختیار علاقه‌مندان به دانش و روانکاوی و سایر حوزه‌های مرتبط با آن مـی‌گذارد
تمدن و ناخشنودی‌های آن
شاید با تسامح بتوان گفت که تمدن و ناخشنودی‌های آن،فلسفه اجتماعی فروید است.وی در این اثر می‌کوشد روایتی از چگونگی شکل‌گیری تمدن ارائه کند.این کتاب برپایه دستاوردهای روانکاوی برحیات جـنسی بـشر است.فروید در تلاش برای اثبات این نظریه است که رشد فرهنگ،پردازشگر سرکوب و پس راندن غرایز بشر بوده است.وی معتقد است تاریخ انسان را می‌توان تاریخ سرکوب غرایز نوع بشر نـامید،ویـ با جست‌وجو در اشکال سازنده فرهنگ،یعنی اخلاق به‌طور عام و هنر برآن است،شیوه و اشکال شکل‌گیری این فرآیند سرکوب گرانه را دریابد.در نهایت می‌توان ایـن‌گونه بـیان کرد که بحث فروید در ایـن کـتاب،پیرامون تضاد آشتی‌ناپذیر میان دو نیروی متضاد،عشق و تحریب(مرگ)نشات می‌گیرد که بشر تاکنون راه حلی باری آن نیافته است
پنج گفتار از زیگموند فروید؛ ایـن اثـر مجموعه سخنرانی‌های فروید در دانـشگاه«کـلارک ماساچوست»در باب نوآوری‌های وی در اصول روانکاوانه است.در مقدمه کتاب،زندگی و آثار فروید به اجمال بررسی شده است.ساختار اصلی این از گفتار را می‌توان مباحثی پیرامون هیستری و نقد تئوری بروئر دانست که در جـای خـود قابل توجه و خواندنی است
5.«کاربرد تداعی آزاد روانکاوی کلاسیک»:در این کتاب زیگموند فروید سرگذشت سه بیمار روان رنجور خود را ترسیم و بررسی کرده است. یکی از آن‌ها دکتر شربر و دو بیمار دیگر موش مرد و گـرگ مـرد نام دارنـد. در این بین حال گرگ مرد به منزله آخرین و کامل‌ترین گزارش در نوع خود،شهرت تاریخی دارد و از این‌رو،وی را مهم‌ترین بـیمار فروید دانسته‌اند.مورد دکتر شربر نیز به خاطر این‌که نخستین مـورد جـنون بـوده است که در چارچوب مکتب روانکاوی تحلیل شده،اهمیت خاصی دارد.همچنین پیوست‌های کتاب شامل مروری است اجمالی بـر آخـرین دیدگاه‌های بالینی فروید،وضعیف روانکاوی و روان درمانی در جهان امروز و نیز وضعیف روانکاوی در مقایسه بـا سـایر مـکاتب علوم رفتاری است
از فروید یا درباره او آثار ذیل در ایران منتشر شده است:
آسیب‌شناسی روانی زنـدگی روزمره مترجم محمد حسین وقار، ناشر:اطلاعات 1379
اشتباهات لپی،زیگموند فروید،انتشارات بهجت 1382
اصـول روانکاوی بالینی،مترجم سـعید شـجاع شفتی،نشر ققنوس 1383
تعبیر خواب و بیماری‌های روانی،مترجم ایرج باقرپور،نشر آسیا
1378 ترجمه دیگری از این کتاب با عنوان«تفسیر خواب،مترجم شیوا رویگریان نشر مرکز 1382 در دست است
تمدن و جلالت‌های آن مـترجم محمد مبشری،نشر ماهی 1384 از این اثر،دو ترجمه دیگر از خسرو همایون‌پور در سال 1384 از سوی انتشارات امیر کبیر و دیگری با عنوان«ناخوشایندهای فرهنگ»ترجمه ایمید مهرگان،نشر گام نو،1382 منتشر شده است
توتم و تـابو،تـرجمه ایرج پورباقر،نشر آسیا 1362،ترجمه بهتری از این کتاب توسط دکتر خنجی موجود است
چرا جنگ؟بررسی روانشناسانه پدیده جنگ،ترجمه خسرو ناقد، نشر آبی 1384
روانشناسی،ترجمه مهدی افشار،نشر کاویان 1363
روانشناسی عـمومی دنـیای ناشناخته،ترجمه عنایت اللّه شکرپور، ناشر عین اللهی 1363
روانشناسی عمومی دنیای ناشناخته،ترجمه عنایت اللّه شکرپور، ناشر جمهوری 1366
روانکاوی مجموعه مقالات ارغنون،مترجمان،یوسف اباذری،مراد فرهادپور و…انتشارات وزارت فرهنگ و ارشـاد اسـلامی 1384
کاربد تداعی آزاد در روانکاوی کلاسیک،مترجم سعید شجاع شفتی،نشر ققنوس 1383
به تصویر صفحه مراجعه شود «مطالعاتی بر روانشناسی فروید»،نویسنده زیکموند فروید و یوزف برویر،ترجمه سعید شجاع شفتی،نـشر امـیر کـبیر 1363
مفهوم ساده روانکاوی، ترجمه فـرید جـواهر کـلام،نشر مروارید 1365
مهم‌ترین گزارش‌های آموزشی تاریخ روانکاوی،ترجمه سعید شجاع شفتی،نشر ققنوس 1383
ناخوشایندی فرهنگ،ترجمه امید مهرگان،نشر گام‌نو 1382 «پنـج درس پسـیک آنـالیز»،ترجمه محمود نوایی،تهران کانون معرفت 1324
سه نـظریه دربـاره نظریه میل جنسی،ترجمه رضا سید حسینی ناشر؟1327
رویا،ترجمه محمد حجازی،تهران صفی علیشاه 1322
هذیان و رویادر گرادیوا،ترجمه مـحمود نـوایی،تـهران 1334 «روانکاوی و تحریم زناشویی با محارم»ترجمه ناصر الدین صاحب زمـانی،تهران عطایی،1337
آینده یک پندار،ترجمه هاشم رضی،کاوه 1340
نگات عمده روانشناسی تحلیلی،ترجمه ابو الحسن گونیلی،تـهران دانـشگاه تـهران 1340
روانکاوی و زندگی من،ترجمه محمود نوایی،کتاب‌های جیبی 1343
تحلیل بیماری روانـی،تـرجمه دشتستانی،1345
دو رساله کوتاه درباره روانکاوی،ترجمه حسن صفوی،دانشگاه تهران 1350
مبانی روانکاوی فروید و لکان،نویسنده دکـتر کـرامت مـوللی،نشر نی 1384
لئوناردو داوینچی،ترجمه مهدی افشار،کاویان 1351
یوسف و انشعاب در روانکاری
کـارل گـوستاویونگ،مـتولد 1875 میلادی،روانشناس سوئیسی و از نزدیک‌ترین شاگردان فروید محسوب می‌شود.در سال 1902 که فروید به صرافت گـردآوری جـمعی از صـاحب‌نظران برجسته در رشته روانکاوی افتاد،افرادی چون یونگ،سعی کردند که افکار فروید را در عملیات روانـپزشکی خـود به کار بندند.در نتیجه رشته نو پدید روانکاوی به همان سرعتی که پدیـد آمـده بـود،دچار انشعاب گسترده‌ای نیز شد.کمی بعد میان فروید و یونگ تفاوت فکری عمده‌ای پدیـد آمـد و یونگ به دنبال افکار تازه خویش به تحقیق پرداخت
برخی از آثار یونگ
انـسان و سـمبل‌هایش:مـفهوم«ناخودآگاه و رویا»محور اصلی این کتاب به شمار می‌آید.این مفهوم که در زمره پرابهام‌ترین و دشـوارترین عـرصه‌های روانکاوی جدید است.به واکاوی مفهوم در میدان فراخ روانشناسی می‌پردازد.یونگ در بـخشی از کـتاب،تـحت عنوان«اهمیت رویا»،به وجود نماد در زبان اشاره می‌کند.وی با بیان این‌که ما «نـماد»مـی‌نامیم،اصـطلاح و اسم یا تصویری آشنا در زندگی روزمره است، تاکید می‌کند این امر بـه‌طور ضـمنی به چیزی مبهم و ناشناخته و پنهان اشاره می‌کند.به زعم یونگ،واژه با تصویری نماد به شمار مـی‌رود کـه دلالتی غیر از مفهوم آشکار و مستقیم داشته باشد
اسطوره‌های نو،نشانه‌هایی در آسمان.یـونگ در ایـن کتاب،پدیده «بشقاب پرنده»را مورد بررسی روانـشناختی قـرار مـی‌دهد.یونگ براین باور است که مشاهده ایـن پدیـده در روان و ذهن انسان به منزله مثالی در جبران سر در گمی‌ها و پریشانی‌هایی است که انسان در جـهان امـروز بدان گرفتار است.به دیـگر سـخن،او معتقد اسـت ایـن«اسـطوره نو»حلقه اتصالی است میان دو عـالم(عـالم برون و عالمی که در باطن هر انسان)نهفته است. یونگ در این کتاب،تـفکرات و دانـسته‌های شهودی و مکاشفات درونی درباره جهان و آیـنده را مطرح می‌کند
یونگ،خـدایان و انـسان مدرن:این کتاب توسط آنـتونیومور نـو و در نقد و بررسی افکار یونگ تدوین شده است.در این اثر مولف برآن است کـه مـفاهیمی چون ناخودآگاه جمعی و فردی از مـنظر یـونگ دربـاب دین را تبیین کـند.هـمچنین در این کتاب به مـفاهیمی چـون«اسطوره»، «روان‌پریشی»و«شر»نیز پرداخته شده است
شاخص‌ترین آغاز یونگ که به زبانی فـارسی تـرجمه شده‌اند،عبارتند از: «اسطوره‌ای نو،نشانه‌هایی در آسـمان»،تـرجمه جلال سـتاری،مـرکز نـشر 1382
جهان‌نگری-کارل گوستاویونگ،تـرجمه جلال ستاری،مرکز قوس 1372
انسان و سمبول‌هایش ترجمه علی اکبر صارمی،دو ترجمه دیگر از این کتاب بـا عـنوان‌های«انسان و سمبول‌هایش» به سوی شناخت نـاخودآگاه،تـرجمه حـسن اکـبریان‌طبری،نـشر یاسمن،1376 و«انسان و سـمبول‌هایش»تـرجمه دکتر محمود سلطانیه،نشر جامی در دست است. «یونگ،خدایان و انسان مدرن»نوشته آنتونیومورنو،ترجمه داریوش مـهرجویی،مـرکز نـشر 1377
روانشناسی و دین،ترجمه فواد روحانی،انتشارات کـتاب‌های جـیبی «چـهار صـورت مـثالی»،تـرجمه پروین قائمی،انتشارات آستان قدس رضوی
روانشناسی و کیمیاگری،ترجمه پروین قائمی،انتشارات آستان قدس رضوی «رویاها»،ترجمه دکتر ابو القاسم اسماعیل‌پور،نشر کاروان
اریک فروم و امتزاج جـامعه‌شناسی و روانشناسی
اریک فروم در سال 1900 در فرانکفورت آلمان زاده شد. وی تحصیلات خود را در رشته جامعه‌شناسی و روانشناسی در دانشگاه‌های هایدلبرگ،فرانکفورت و مونیخ به پایان رسانید.فروم از سال 1925 به بعد،عمده تلاش و وقت خود را به عنوان روانـشناس مـشاور،برای پژوهش درباب نظریات عمده روانشناسی معطوف داشت
فروم در میان کتابخوان‌های جامعه ایران،چهره‌ای نام‌آور است و علت این امر را می‌توان در زیبایی‌های نگارش و اندیشه‌های اخلاقی و انسانی او دانست.وی در سال 1922 در موسسه روانـکاوی بـرلین با عقاید و آرای فروید آشنا شد و در این موسسه به کارآموزی پرداخت.در سال 1930، فروم به مکتب فرانکفورت راه یافت و در کنار آدورنوهور کهایمر و مارکوزه به پژوهـش پرداخـت.برخی از مهم‌ترین آثار وی از این قـرار اسـت:
«روانکاری دین». این کتاب اولین‌بار در سال 1950 منتشر شد و سپس بارهاوبارها تجدید چاپ شد.این اثر کاوشی است در رواشناسی اخلاق که فروم در آن،بر مفهوم«دیـن»و روابـط آن با علم و روانکاوی جـدید تـاکید می‌کند.شالوده و سخن اصلی نوسنده در این کتاب،دعوت پیشوایان دینی و روانکاوان به مقابله با چالش تباهی و فساد روحی در عصر«ماشینیسم»است.فرم در تحلیل نهای خود از تئوری‌های «نئوفرویدیست‌ها»در ارزیابی‌های دینی کـه مـعطوف به ادیان مسیحیت، یهودیت و مذاهب بودایی است،بهر می‌جوید.کتاب روانکاوی دین این قابلیت را دار است که تواما مورد توجه دانش‌پژوهان روانکاوی و علوم دینی قرار گیرد
بحران روانکاوی
فروم در این اثـر مـجموعه مقالات خـود از 1932 تا 1962 جمع‌آوری و منتشر کرده است.ساختار اصلی این مقالات را می‌توان تعامل بین علم و جامعه‌شناسی و روانشناسی دانست.فـروم سعی می‌کند مباحثی را که پیراهن کارل مارکس و فروید مطرح می‌شود و وی آنـ‌ها را«آثـار تـحلیلی آمارتور»می‌نامد،ساختار علمی بخشد.این اثر تاثیر پذیری فروم از آرای مکتب فرانکفورت را عیان می‌کند
جزم اندیشی مـسیحی و جـستارهایی درمذهب،روانشناسی، فرهنگ:این کتاب،تحلیلی است از شرایط اجتماعی-روانی اقشاری از مردم،درمـحیطهایی کـه مـسیحیت از آن‌جا برخاست.محتوای کتاب، ناظر به بررسی دگرگونی‌های روانی-اجتماعی هواداران مسیحیت از آغاز تا چـهار سده پس از آن است.فروم با مدنظر قرار دادن مبانی روش‌شناسی فروید در رویکرد روانـشناختی و روانکاوی خود،معتقد اسـت کـه منطق دگرگونی‌های روانی و ذهنیت مردم را می‌توان از مداقه در تغییرات اجتماعی-اقتصادی و فرهنگی در جوامع شناسایی کرد
ترجمه آثار فروم در ایران
آناتومی ویرانسازی انسان،مترجم احمد صبوری،نشر پوش 1361
«آیا انسان پیروز خواهد شد؟حـقیقت و افسانه در سیاست جهانی، ترجمه عزت اللّه فولادوند،نشر مروارید 1370«این کتاب پنج بار تجدید چاپ شده است
انسان برای خویشتن،پژوهشی در روانشناسی-اخلاق،مترجم اکبر تبریزی،انشتارات بهجت 1363
انقلاب امید،مـترجم مـجید مجید روشنگر،نشر فیروزه 1374
انقلاب امید،در ریشه‌های عوامل غیر اومانیستی و اومانیستی جامعه سنعتی،ترجمه مجید روشنگر،انتشارات مروارید 1380
بحران روانکاوی،ترجمه مجید روشنگر،نشر مروارید 1361
پیام زندگی،مترجم اکبر تـبریزی،نـشر مروارید 1367
جزم اندیشی مسیحی و جستارهایی در مذهب،روانشناسی و فرهنگ،مترجم:
منصور گودرزی،انتشارات مروارید 1378
روانکاری و دین،مترجم آرسن نظریان،نشر مروارید 1383
روانکاوی و ذن بودیسم،ترجمه نصر اللّه غفاری،انتشارات بهجت 1362
زبان از یـادرفته،مـترجم ابراهیم امانت،نشر مروارید 1362
فرانسوی زنجیرهای پندار،مترجم بهزاد برکت،نشر پای‌ژه 1360
گریز از آزادی،مترجم داوود حسینی،نشر گلشایی 1363
همانند خدایان خواهید شد،ترجمه نادر پور خلخالی،نشر گلپونه 1377
هنر عشق‌ورزیدن،مـترجم سـعد اللّهـ علیزاده نشر گدشایی 1361
کارن هـورنای و روانـشناسی زنـان
این بانوی روانکاو دارای آثار متعددی در زمینه روانکاوی است.از وی در ایران کتب بسیاری منتشر شده است که مهم‌ترین آن«روانشناسی زن»به شـمار مـی‌آید.هـورنای با بررسی روحیات و رفتارهای صدها زن که بـرای مـداوای روانی و مشاوره در امور جنسی به وی مراجعه می‌کردند، این کتاب را تالیف کرد.وی با مطالعه پیرامون اسطوره‌ها و ادبیات و آداب و رسوم اقـوام(مـردم‌شناسی)و مـواردی چون اختلافات زناشویی،روابط جنسی،احساس حقارت زن نسبت به مـرد،آزار و پذیری و عشق ورزیدان را مورد تحلیل قرار داد
«تضادهای درونی ما»از جمله مهم‌ترین آثار وی است که اتفاقا به فـارسی بـه گـردانده شده است.این اثر شامل دو قسمت بنیادین است.در قسمت نخست نـویسنده مـعتقد است که حساسیت‌ها و ناراحتی‌های روحی که در فرد شکل می‌گیرد،شخصیت او را به یک حالت عصبی و نابهنجار اسـتحاله مـی‌دهد.در قـسمت دوم اثرات و عوارضی که این کنش‌های ذهنی هیستریک ایجاد می‌کند،بسط و تشریع شـده اسـت.در نـظر هورنای،خاستگاه عصبیت در شخصیت تک‌تک افراد کودکی نضج می‌گیرد و متاثر از محیط است.بدین مـعنی کـه تـحقیر و تخفیف،ترساندن و عدم توجه کافی به ضعف‌های طبیعی کودک و همچنین تمایلات خاص او،اعتماد بـه نـفس و شالکه وجودی فرد را تضعیف می‌کند.به نحوی که اکثر مسائل بغرنج روحی و روانـی در سـراسر زنـدگی فرد از همین مسائل حادث می‌شود
آثار ترجمه شده از هورنای در ایران به این شرح اسـت:
«روانـشناسی زن»،مترجم محمد حسین سروری،نشر دانژه 1382.ترجمه دیگری از این اثر با عنوان«روانـشناسی زنـان» بـا ترجمه سهیل سمی از سوی انتشارات ققنوس به چاپ رسیده است
«تـضادهای درونی ما»،مترجم محمد جعفر مصفا،نشر بهجت 1384
خود کاوی،مترجم کـامبیز پارسـای،نـشر بهجت 1363
ویکتور فرانکل؛در جستوجوی معنا
پرسش از چیستی معنا در زیست روزمره و نیازهای روانـی انـسان عمده تلاش علمی«ویکتور فرانکل»را تشکیل می‌دهد.فرانکل در پی تبیین این امـر اسـت که محیط پیرامونی انسان و زیست روزمره او چـگونه بـا«مـعنا»ارتباط پیدا می‌کند.وی اساسا مسئله معنی را در سـه مـحور کلی دسته‌بندی می کند.2-«خلاقیت»،یعنی آن چیزی که فرد می‌تواند به محیط پیـرامون خـود اعطا کند
«تجربه»،آنچه کـه فـرد از جهان هـستی درمـی‌یابد.3-نـظر انسان به مقوله رنج در هستی؛رنـجی کـه وی معتقد است انسان باید آن را بشناسد و با آن به مقاله برخیزد
ژان‌پل سـارتر در شـرح آرای فرانکل درباب نیاز انسان به مـحیط پیرامون خویش،مقولانی چـون هـستی دیگری یا آگاهی دیگری را مـطرح مـی‌سازد و در تکمیل عقاید فرانکل معتقد است دیگران یعنی انسان‌هایی که هر فرد با آنـ‌ها تـعامل اجتماعی و رودرو و دارند،شرط لازم هستی فـرد اسـت و ایـن تعامل و انتخاب دیـگران را نـیز تحت تاثیر قرار مـی‌دهد
آثـاری که از فرانکل به فارسی ترجمه شده،از این قرارند
«انـسان در جـست‌وجوی»،مترجمان مهین و میلانی،نهضت صالحیان،نـشر درسـا 1384 «انسان در جـست‌وجوی مـعنی»،پژوهـشی در معنی درمانی،مترجمان مـهین میلانی، نهضت صالحیان،نشرویس 1368
پزشک و روح،مترجم فرخ سیف بهزاد،نشر ویس 1368 «خدا و ناخودآگاه و بیماری‌های قـلب آدمـی»مترجم دکتر ابراهیم یزدی،نشر رشـا
اسـلاوی ژیـرک،روانـکاو یـا فیلسوف؟
یک یا دو سـالی مـی‌شود که مراد فرهادپور،«ژیژک»را به جامعه کتابخوان ایران معرفی کرده است.ژیژک در ایران بیشتر به خـاطر نـقدهای کـوبنده و صریحش از سرمایه‌داری و سیاست غرب و همچنین نظرگاه فـلسفی‌اش کـه بـن مـایه‌ای و سـوسیالیستی دارد،شـناخته می‌شود. ژیژک خود را همواره فیلسوفی ب اجهت‌گیری روانکاوانه قلمداد کرده است.به هر روی این متفکر اسلوونیایی که در سال 1949 زاده شد، بنیان نظری خود را در زمینه روانکاوی از آرای فروید و لکان و تفسیری مـارکسیستی از روانکاوی گرفته است.ژیژک اصطلاحات و چارچوب‌های فکری کلان پیرامون ساختار روان انسان را در سه حوزه«خیالی»، «نمادی»و«واقعی»وارد تحلیل‌های اجتماعی خود می‌کند.از ژیژک دو اثر به فارسی ترجمه شده است که در ذیـل بـه آن‌ها می‌پردازیم
1.«امر متعالی مبتذل»،درباره فیلم«راه گمشده»اثر دیویدلینچ:این کتاب که توسط مازیار اسلامی ترجمه و به وسیله نشرنی در سال 1384 منتشر شد،نقدی است بر فیلم دیویدلینچ کـه بـه زعم ژیژک مبتنی است بر ناهمخوانی میان واقعیت و نزدیکی مطلق امر واقع به ما.ژیژک معتقد است این فیلم که از چارچوب«فیلم»بـیرون رفـته و اخلاق و سیاست را نیز دربرمی‌گیرد،مـتضمن ایـن امر است که چگونه امر واقعی به شکل خوفناک به هستی روزمره تعدی می‌کند.ژیژک در این کتاب به خوبی نشان می‌دهد که چگونه مـوانع مـوجود در زندگی قهرمان داستان،دقـیقا بـه نوعی فرافکنی خیال‌پردازانه به یک ابژه ناممکن نمود یافته است.
فرهادپور،مازیار اسلامی و امید مهرگان
ژاک لکان و جستار در پارانویا
جامعه کتابخوان ایران،عمدتا بالکان از راه،آرای او درباب پسا ساختارگرایی آشنا شده اسـت.اگـرچه که عمده هویت تئوریک او در (به تصویر صفحه مراجعه شود) روانکاری عیان شده است.شاهد این مدعا نظرورزی عمیق لکان در باب مفهوم«مرحله آینه‌ای» است
کودک در مقابل آینه شادمان است،امـا در مـواقع او پیش از آنـ‌که هرگونه قابلیتی در کاربرد زبان یا تجربه ارتباط با دیگران کسب کرده باشد،مسحور«تصویر بازتابی»خود مـی‌شود.از این‌رو «من»در شکل اولیه‌اش تعجیل فراوان به خرج می‌دهد،همچنان کـه تـولدش پیـش از کالبدشناسانه وی واقع می‌شود
در قطعه‌ای که در کتاب«لکان،دریدا،کریستوا،تالیف مایکل پین، ترجمه پیام یزدانجو،نشر مـرکز 1380نـقل شده و آن را خواندید،لکان از آنچه که پندار منبعث از«من کودک»است،سخن به مـیان مـی‌آورد.در نـظر او«من کودک»این پندار را وضع کرده،شکل داده و تعیین می‌کند و هم تحریف
به زعم لکـان،این پندار«سراب»بلوغ،یگانه بودن،یکی بودن و بیرونی بودن«من»است.تـاجای که کودک خود را هـمچون یـگانه این در جهان می‌بیند
ژاک لکان اگرچه از جمله روانکاوانی است که به آرای فروید دلبستگی دارد،اما این دلبستگی به«تقید صرف»او در چارچوب عقاید فروید منجر نمی‌شود.«لکان با مبنا قرار دادن بینش بـنیانی فروید،اساس خود کاری تکرار را همچون دیگر فرآیندهای ناخودآگاه در زبان می‌بیند.«ابرام زنجیره دلالتی»و ظریفیت به نمادین برای دربرگرفتن«محرمانه‌ترین ژرفناها»موجود انسانی،شیوه‌هایی برای فهم خودکاری تکرار را در اختیار می‌گذارند کـه هـر دو در راستای کشف فروید بوده و از آن نیز فراتر می‌روند.»ص 12 به رغم رواج و تاثیر آرای لکان در میان منتقدان اجتماعی و هنری و برخی اندیشمندان معاصر،هنوز هیچ یک از آثار مهم وی به فارسی برگردانده نشده است
مـحمد صـنعتی و خوانش روانکاوانه از آثار هنری-ادبی
رویکرد رواشناختی و روانکاوانه در تحلیل آثار هنری و ادبی در ایران عمدتا توسط«دکتر محمد صنعتی»پیگیری می‌شود.اثر شاخص او به نام«تحلیل‌های روانشناختی در هنر و ادبیات»بـه کـندوکاو روانکاوانه درباب آثار ممتاز ادبی-هنری ایران،نظیر اشعار اخوان ثالث،صادق هدایت و چوبک و فیلم‌هایی چون طعم گیلاس کیارستمی اختصاص دارد
صنعتی در سه محور،تحلیل متن اثر،تحلیل شخصیتی و تـیپولوژی کـاراکترهای اثـر هنری-ادبی و دست آخر گـونه‌شناسی شـخصیت و خـصایص ذهنی پدید آورنده اثر،به مداقه تئوریک می‌پردازد
صنعتی در تحلیل روانشناختی داستان«سه قطره خون»صادق هدایت،از نرول روانشناختی سخن بـه مـیان مـی‌آورد؛سویه تئوریکی که اصل بنیادین روانشناسی ادبیات بـه شـمار می‌آید
صنعتی معتقد است:«از نظر روانکاری کار هنری می‌توان از چند جنبه بررسی کرد،یکی که محتوای کار به‌طور کـلی از نـظر روانـی تحلیل شود.دیگر این‌که یک یا چند شخصیت داستان و روابـط آن‌ها از نظر منش‌شناسی و انگیزه‌های ناخودآگاه و کشمکش‌های درونی آن‌ها مورد توجه قرار گیرد یا این‌که از طریق همین کندوکاو و مـحتوا و تـحلیل شـخصیت‌ها و به خصوص شخصیت اصلی داستان،نقبی به شخصیت نویسنده و انگیزه‌های پنـهان او بـزنیم»ص 84
در تحلیل روانکاوانه از«سه قطره خون»،صنعتی بر آن است که این امر تفسیر روانشناختی کشمکش و آرزوست
آرزو خـود تـنها در«رابـطه»مفهوم می‌یابد.در فقدان رابطه هیچ‌چیز دارای معنی نیست.شخص در رابطه با دیگری(ابـژه)آرزویـی دارد.ایـن دیگری می‌خواهد شخصی باشد یا حیوانی،شیئی یا حتی چیزی در درون خود شخص(که البـته چـیز درونـی،در واقع شکل«درونی شده» چیزی است بیرونی)حتی بی‌رابطه‌گی در متن رابطه است که دارایـ مـعنی می‌شود و در نهایت خود انسان در رابطه مفهوم می‌یابد
عمده تلاش صنعتی در این بخش کـتاب مـعطوف بـه بازنمایی و خوانش ابعاد ذهنی کارکترهای داستان است
اوج تسلط صنعتی در جستار روانکارانه در آثار ادبی-هـنری،در تـحلیل جامع او از فیلم«طعم گیلاس»رخ می‌نمایاند.صنعتی طعم گیلاس را به خاطر اندیشه‌ای که بـا زیـبایی آرامـش بخش به تصویر کشیده شده،دلنشین می‌داند
«زبان حال فیلمسازی که زندگی را دوست دارد.فکر مـرگ یـا خودکشی برای آن است که بار دیگر توجهش به طعم یا گیلاس یـا زنـدگی شـیرینی که داشته است،جلب شود.»ص 260
مولف.«طعم گیلاس»را روایت شخصی که حس ویرانگری که قـابلیت نـابودکردن دارد را یـدک می‌کشد،اما در عین به همه چیز متوسل می‌شود که نمیردا،می‌داند.بـرهمین اسـاس وی معتقد است که کیارستمی می‌خواهد این تجربه عمیق ذهنی را در تصویر سینمایی عینیت بخشد
صنعتی در تـبیین ویـژگی‌های ذهنی کیارستمی به انتخاب«من‌های دوم»یا به عبارتی نقش‌های مکمل نظری ویـژه مـی‌افکند:«اصولا انتخاب این«من‌های دوم»به صورت مـردانی بـا قـومیت‌های که در جستوجوی افغان،ترک،برای ایجاد فـاصله بـین ذهنیتی است که در جستوجوی مرگ است،با معنی که از من نخستین بسیار دور و بـا آن بـیگانه است» (ص 272)
دکتر صنعتی در موضوع تـحلیل‌های روانـشناختی در هنر و ادبـیات کـتاب‌های«صـادق هدایت و هراس از مرگ»و«زمان و نامیرایی در سـینمای تـارکوفسکی»(هر سه نشر مرکز»-که از منظری روانکاوانه به نقد و تحلیل«بوف کـور»صـادق هدایت و فیلم‌های تارکوفسکی پرداخته است-را مـنتشر کرده است.
ستاری و کـاوش روانـکاوانه در اسطوره‌ها
جلال ستاری اسطوره‌شناس ایـرانی بـا تدقیق درباب روانشناسی هنری و نسبت آن با اسطوره‌شناسی به چهره‌ای شاخص در این عرضه بـدل شـده است.ستاری در کتاب شاخص خـود تـحت عـنوان«رمز و مثل در روانـکاوی»کـه مشتمل بر 10 مقاله تـرجمه شـده از صاحب‌نظران برجسته این عرصه و یک مقاله تالیفی از خود است،این مقولات را تبیین می‌کند
«رواشـناسی هـنری یا مطالعه و بررسی هنر از لحاظ روانـشناسی مـانند فلسفه هـنر و جـامعه‌شناسی هـنری یکی از مباحث و مقولات جـمال‌شناسی است…[و]موضوع آن مطالعه نفسانیات و حالات درونی هنرمند و هنرپیشه،هنرشناس و دوستدار زیبایی و هنر یا«هنرپذیر» اسـت»(ص 17)
بـه زعم ستاری«رواشناسی هنری»وقتی سـودمند و آمـوزنده خـواهد بـود کـه برای زیبایی ذاتـ خـارجی یا واقع،نفس الامری نشناسیم،چراکه در این صورت موضوع ẓobjectẒ از اهمیت و اعتبار و اولویت خواهد افتاد و تنها انـفعالات و تـاثرات روحـی ẓsubjectẒ مورد توجه قرار خواهد گرفت(ص 18).
با ایـن حـال سـتاری تـاکید مـی‌کند روانـشناسی هنری،علم «جمال‌شناسی»نیست.جمال‌شناسی از آن‌جا که درباب زشت و زیبا بحث و اظهارنظر می‌کند و به سنجش و ارزیابی زشتی و زیبابی می‌پردازد با روانشناسی هنری که به طبیعت و ماهیت نـفسانیات هنرمند و دوستدار هنر پیش از احکام موضوعه و نظرات موجود در زمینه هنر توجه می‌کند،در تباین است
ستاری در تلاش برای انفکاک تئوریک روانشناسی هنری از دیگر نسخ‌های نظریه‌پردازی درباره آن از تمایز میان«فلسفه هـنر»و روانـشناسی هنری نیز سخن به میان بحث و اظهارنظر فلسفی یا تعقل فلسفی درباب هنر است و بنابراین بحثی است کلی و شامل که به هنر فی حد ذاته و خصوصا به مبانی روانـی آن تـوجه مستقیم ندارد.فلسفه‌ای است خاص،به مثابه فلسفه تاریخ یا فلسفه ادیان و مذاهب که با تاریخ واقعی و خارجی و یا با مذهب شخصی افـراد چـندان سروکار پیدا می‌کند…مجمل کـلام ایـن در بررسی هنر از لحاظ روانشناسی،هنر به صورت فعالیت خلاقه یا پدیده‌ای که در نقطه تقاطع و التقای سه جریان منبعث از هنر دوست و هنر آفرین و هنرنما یـا هـنرپرداز قرار دارد،مورد مطالعه و تـحقیق قـرار می‌گیرد»( ص 21-20)
ستاری از منظری روانکاوانه در تحلیل اسطوره‌ها این مقولات را اینچنین به تصویر می‌کشد:«در شناهنامه فردوسی تعارض«ادیپی»را در داستان کیخسرو می‌بینیم.شباهت بین داستان کیخسرو و هملت به حدی است که بعضی از دانـشمندان پنـداشته‌اند داستان کیخسرو،اصل داستان«هملت»است…یک دانشمند آلمانی«اتویی ریچک»متوجه شده که خداوند(به زعم روانکاوان)رمز و نشانه پدر است و بیان همین بود که در نابودکردن پدر خود دست داشته اسـت و وحـشت از این‌که مـانند جمشید و کاووس بر خداوند طغیان کند،در حقیقت وحشت از طغیان دوباره بر پدر است»(ص 50)
سویه تئوریک دیگری که سـتاری به آن توجه نشان می‌دهد،مقوله «پیسکودرام»که عبارت از کاربرد بـازی در امـایتک آزاد در درمـان پریشانی‌ها روانی است.ستاری در شرح این امر به آرای«ژاکوب لوی مورنو»روانکاورومانیابی دلبستگی نشان می‌دهد
سـتاری مـورنو را روانکاوی معرفی می‌کند که سخت و فادار به فروید و مخالف سرسخت یونگ و آدلر بوده‌است.وی کـه سـخت شـیفته تئاتر بود.تئاتری را در وین بنیان نهاد که در آن هر بازیگر باید نقش خود را فی البـداهه بسازد و بازی کند.این سنخ روانکاوی شیوه معجزه‌آسایی برای درمان بیماران روانی اسـت.خود«مورنو»پیسکودرام را ایـنچنین تـعریف می‌کند: علمی که به کمک وسایل و امکانات نمایشی به کشف حقیقت می‌پردازد
ستاری دراین‌باب،پرسشی را مطرح می‌کند و خود آن را توضیح می‌دهد: اما چگونه؟ مورنو معتقد بود که تـکرار و تجدید و صحنه آوردن اعمال و موقعیت‌هایی که به هنگام پیدایی در مرتبه اول-رنج‌آور بوده‌اند،موجب تخفیف آن یا استخلاص آدمی از شر آن‌ها می‌شود»(ص 351)
به طورکلی «تئاتر درمانی» را می‌توان کنش و روانکاوانه‌ای دانست که بامدد از اسلوب تـئاتری و بـدیهه پردازی،به بازنمایی ژرفای شخصیتی «روان‌رنجور»یا«روان‌پرش»می‌پردازد و راهی را برای درمان بیماران روانی می‌گشاید.اینچنین تئاتر در هیئت یک«روان درمان»به منصه ظهور می‌رسد
حورا یاوری «پرسیدن از خود»
همچون جلال سـتاری،حـورا یاوری نیز از منظری روانکاوانه به نقد ادبیات و مفاهیم و عناصر آن می‌پردازد.«زندگی در آینه»که گفتارهای یاوری درباره نقد ادبی است،در دو بخش کلی سامان‌یافته است.یاوری در پاسخ به این سؤال بـنیادین کـه پرسیدن از خود و برای شناخت خود و گره‌زدن روایت خودشناسی به روایت گسترده‌تر تاریخ فرهنگ چه باید کرد،به آثار روشنفکران و نویسندگان نام‌آور ایرانی می‌پردازد.«سنگی بر گوری»جلال آثارثی هـستند کـه حـورا یاوری معقتد است در آن‌ها نـام‌آوران عـرصه فـرهنگ ایران در سراسر زندگی و آثار خود با این پرسش مواجهند که می‌خواهند بدانند میان خودشان و رنج‌ها و نابسامانی‌های زندگی و زمانه خود،میان آنـچه در دیـروز پشـت سرگذشته‌اند و آنچه در امروز آن‌ها می‌گذرد،چه پیوندی است؟
