پرسشی جامعه شناختی از اعتياد
درباره كتاب «جامعه شناسی اعتياد در ايران امروز»
نويسنده: محمد نجاری
جامعه شناسی اعتياد در ايران امروز
الهام ميری آشتيانی
با مقدمه: دكتر محمدرضا تاجيك
ناشر: مهاجر
۲۰۸ صفحه
چاپ اول: ۱۳۸۵
«معضل اعتياد و مواد مخدر هم اكنون جزء چهار بحران و مسئله جهاني به حساب مي آيد. ولي به خاطر سود سرشاري كه نصيب كشورهاي توليدكننده و توزيع كننده اين مواد مي كند، مورد حمايت قدرت هاي جهاني قرار دارد.» ص ۱۳ اينها جملات آغازين مقدمه كتاب «جامعه شناسي اعتياد در ايران امروز» نوشته الهام ميري آشتياني است كه در دو فصل جامعه شناسي سوءمصرف مواد مخدر فرصت ها، تهديدات و جايگزين هاي گفتمان مواد مخدر در ايران به بررسي اين پديده شوم اجتماعي پرداخته است.
1- تاريخچه مصرف مواد مخدر در ايران
الهام ميري آشتياني به خوبي به اين مسئله اشاره دارد كه مصرف مواد مخدر در گذشته هاي دور بيشتر جنبه دارويي و درماني داشته، اما امروزه مصرف آن در اكثر افراد از لحاظ تغييرات رواني مدنظر قرار گرفته است و به زعم نويسنده عصر صفوي را مي توان سرآغاز گسترده استعمال ترياك در ايران دانست و به غير از شاه عباس ساير پادشاهان صفوي گام جدي در مقابله با اين پديده شوم اجتماعي به كار نگرفته اند و در عصر قاجاريه و در زمان حكومت ناصرالدين شاه بود كه كشت خشخاش در ايران به طور علني و در ۱۸ استان رواج يافت و حتي جنبه سياسي نيز به خود گرفت. وي با هوشياري مي نويسد: «همراه با رشد استعمار در جامعه در حال توسعه اي مانند ايران كشت خشخاش و اعتياد در روستاهاي ايران متداول گشت و خريد و فروش آن معمول شد. چون انگليسي ها ترياك ايران را خود مي خريدند، كم كم كشاورزان دست از زراعت گندم كشيدند و قسمت زيادي از اراضي گندم را به كشت خشخاش تخصيص دادند، به طوري كه ترياك به صورت يكي از مهمترين اجناس صادراتي ايران درآمد. در اين دوره عصر قاجاريه دستگاه حكومتي ترياك را فقط به عنوان يك منبع درآمد براي دولت در نظر مي گرفت و به عواقب آن كاري نداشت.» ص ۲۷ همچنين در دوره پهلوي اول و دوم نيز دستگاه حكومتي به مواد مخدر به عنوان منبع درآمد مي نگريست هر چند كه هر از چند گاهي قوانيني را در مجلس به تصويب مي رساندند ولي در نهايت اين جوانان بودند كه با استفاده از ترياك و مواد مخدر به ورطه هلاكت و نابودي كشيده مي شدند. اما پس از انقلاب اسلامي در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ بود كه قوانين جدي تري براي مبارزه با مواد مخدر در دستور كار دولت قرار گرفت.
۱ تصويب قانون ترك اعتياد شش ماهه در خرداد ۱۳۵۹ ، ۲ تصويب قانون مبارزه با مواد مخدر در سوم آبان ۱۳۶۷ و بازنگري آن در سال ۱۳۷۶ و پيگيري مداوم نيروهاي انتظامي و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي كشور و طرح پنج ساله اين نهاد از سال ۱۳۷۹ به بعد را مي توان از آن جمله برشمرد.
2- جامعه شناسي و اعتياد
ميري آشتياني در سه سطح خرد، ميانه و كلان سعي دارد به تحليل و بررسي جامعه شناختي از اين پديده اجتماعي دست يابد الف علل اعتياد در سطح خرد: كه مبتني بر ديدگاه هاي روانشناسانه شكل گرفته است و همچنين خصوصيات شخصيتي، رواني و عوامل جسماني مانند اثرات، ژن ها و جنسيت را مدنظر قرار مي دهد و كليه عوامل مرتبط با شخصيت فرد و ناراحتي ها و بيماري هاي جسماني و رواني تاثيرگذار را بررسي مي كند. ب علل اعتياد در سطح ميانه: خانواده، گروه همالان يا همسالان، مدرسه و رسانه هاي گروهي در اين سطح بررسي مي شود كه بيشتر به علل و عواملي كه بر جامعه پذيري فرد نقش دارند توجه مي شود، ج علل اعتياد در سطح كلان: نويسنده در ۱۲ مورد به بررسي آن پرداخته است: ۱ افزايش جمعيت ۲ بحران بيكاري ۳ بحران فقر و عدم وجود عدالت اجتماعي ۴ مهاجرت از روستا به شهر و حاشيه نشيني ۵ دگرگوني فرهنگي و بحران هويت ۶ بحران اخلاقي و سستي در اعتقادات مذهبي ۷ بحران عدم امنيت ۸ تسلط گروه اقليت بر اكثريت جامعه ۹ جنگ و بحران سياسي ۱۰ در دسترس بودن مواد مخدر ۱۱ همجواري با كشورهاي توليدكننده مواد مخدر ۱۲ استعمار و سياست هاي كلان آن، كه در جاي خود قابل تامل است.
3- پيامدهاي اعتياد
يادآوري اين نكته ضروري است كه «سياستمداران معتقدند براي مغلوب ساختن ملت ها يك كيلو ترياك و يك حقه وافور از چندين تانك و هزاران توپ موثرتر است» ص ۴۷ و با توجه به اينكه پيامدهاي استعمال مواد مخدر در جامعه مي تواند عواقب خانمان سوزي به همراه داشته، ميري آشتياني پيامدهاي اين پديده را از چهار جنبه كه عبارتند از: الف پيامدهاي اعتياد از نظر جسماني، آلوده شدن به ويروس ايدز HIV، ابتلا به بيماري هپاتيت و انواع بيماري هاي كبدي، خوني، سوء تغذيه، قلبي، سرطان، پيري زودرس و غيره، ب پيامدهاي اعتياد از جنبه رواني شخصيتي، ناراحتي هاي عصبي، افسردگي، فراموشي، خود كم بيني، روان پريشي، اضطراب، بي قراري و غيره، ج پيامدهاي اعتياد در خانواده برهم خوردن آرامش و امنيت رواني خانواده، آزار و اذيت جسمي و جنسي همسر و فرزند، طلاق و غيره و د پيامدهاي اجتماعي اعتياد افزايش بزهكاري و انحرافات اجتماعي، افزايش بار تكفل، زيان هاي اقتصادي و تاثير آن بر كل درآمد سرانه ملي كشور و غيره مورد بررسي و تحليل قرار مي دهد و فصل اول را با «جامعه شناسي گفتمان اعتياد در ايران» به پايان مي رساند.
4- مثلث طلايي، هلال طلايي
«مهمترين مراكز توليد مواد مخدر در جهان عمدتا در دو منطقه معروف به نام مثلث طلايي واقع در جنوب شرقي آسيا و هلال طلايي واقع در جنوب غربي آسيا است» ص ۷۷ و بنابر آمار موجود توليد ترياك در اين دو منطقه بيش از ۹۴ درصد از كل ترياك جهان را شامل مي شود و افغانستان بيشترين سهم توليد را در مجاورت ايران به خود اختصاص داده است.
۵- آسيب ها و تهديدات، راهبردها و جايگزين ها در حوزه مقابله با مواد مخدر
ميري آشتياني درباره آسيب ها و تهديدات به بيش از ۱۰ مورد كه برخي از آنها عبارتند از: فقدان ضمانت اجرايي مصوبات، هدفمند نبودن مبارزه، فقدان هدفمندي در انسداد مرز، عدم پوشش امنيتي مناطق كويري، عدم توجه به وضعيت اقتصادي مرزنشينان، عدم توجه به مقوله كنترل حمل و نقل، عدم بهره گيري از تكنولوژي، عدم بهره گيري از روش هاي اطلاعاتي در امر مبارزه با مواد مخدر و غيره اشاره مي كند و مي نويسد «از مهمترين مقتضيات شرايط كنوني كشور، درك واقع بينانه از جامعه، تحولات، ظرفيت ها، آسيب ها و نگراني هايي است كه با آن مواجهيم. تنها با شناخت شرايط موجود است كه مي توان با تدبير و تمهيد به حل مشكلات جامعه همت گماشت و از تهديدها در جهت توسعه كشور و تامين امنيت ملي بهره برداري كرد.» ص ۱۱۵ وي همچنين راهبردهايي را نيز مطرح مي كند كه از آن جمله مي توان به شناخت و مطالعه دقيق منطقه، جذب كمك هاي بين المللي براي كشت جايگزين به ويژه براي كشاورزان افغاني، شناسايي كاروان هايي كه قصد ورود به كشور را در نقطه صفر مرزي دارند، هماهنگي بين قواي سه گانه كشور در قالب پليس مبارزه با مواد مخدر، ايجاد زمينه هاي مناسب براي همكاري با كشورهاي مجاور جهت مقابله با اين پديده كنترل راه هاي زميني، هوايي و دريايي و شناسايي مسيرهاي قاچاق مواد مخدر اشاره كرد كه قابل توجه است
۶- مدرسه و خانواده كانون هاي اطلاع رساني
مدرسه و خانواده را مي توان از مكان هاي مناسب جهت اطلاع رساني به جوانان و به ويژه نوجوانان دانست و خطرات استفاده از مصرف مواد مخدر را به آنان به شيوه هاي مختلف يادآور شد «شواهد نشان مي دهد رويكردهايي كه در سراسر طول تحصيل دانش آموز شكل گرفته و ايشان و والدينشان را در اين امر درگير كرده، موفق بوده اند.» ص ۱۶۰ برنامه هايي كه با هدف پيشگيري از مبتلا شدن فرد به مواد مخدر، رويكرد جامع را دنبال كرده باشد و با مشاركت فعال دانش آموزان و خانواده ها همراه باشد.
۷- مراحل درمان اعتياد
ميري آشتياني به سه مرحله، براي درمان اعتياد اشاره مي كند، «مرحله اول، سم زدايي يعني درمان وابستگي جسمي و فيزيولوژيكي فرد به مواد مخدر و پيشگيري از بروز علام محروميت ناشي از قطع دارو» ص ۱۸۰ مرحله دوم، بررسي رواني فرد معتاد و قطع وابستگي و مرحله سوم، به كارگيري روش هايي كه فرد به مواد مخدر مراجعه ننمايد. وي بنا به اظهارات رئيس سازمان بهزيستي كشور معتقد است، معتاداني كه به زور به مراكز بازپروري منتقل شده اند طبق آمار، ۹۸ درصد آنها مجدد به اعتياد رو آورده اند، البته اين معضل مختص به جامعه ما ايران نيست، بلكه كشورهاي صنعتي نيز بدان مبتلا هستند. در پايان بايد يادآور شد، كه نويسنده در اين اثر از نمودارها و جداول آماري استفاده كرده كه بر غناي علمي، پژوهشي آن افزوده است.
منابع :
روزنامه شرق ، شماره 843 به تاريخ 5/6/85، صفحه 18 (كتاب)
