اندیشه سیاسی و اجتماعی ابونصر فارابی

6- نقد و نظر کوتاه بر آراء فارابی :

در این بخش از این نوشتار کوشش دارم در 5 بخش کوتاه به بررسی و نقد آراء فارابی بپردازم و به مسائل مختلفی چون دوسویه انگاری آراء فارابی ، مساله عقل و وحی ، فقه و رشد خودکامگی ، خشونت و کمال مطلق و ریشه های روانی – زیستی فارابی در علاقه به خودکامگی به طور مختصر پرداخته شود و اینها صرفا پرسش ها و فرض های نگارنده است .

– دوسویه انگاری در اندیشه فارابی :

ابن عربی در کتاب فصوص به بررسی مفهوم انسان از دیدگاه فارابی می پردازد و می نویسد : (( فارابی انسان را به ظاهر و باطن ، آشکار و نهان تقسیم می کند اما ظاهرش همین جسم محسوس می باشد ولی باطن یا سر عبارت است از قوای روح و درون انسان )) با این توصیف از مفهوم انسان در آراء فارابی که ابن عربی برمی شمارد ، می توان این تلقی را کرد که فارابی انسان را به صورت ظاهری ، مادی و فانی و باطنی ، معنوی و جاودانه تقسیم می کند ، می توان برداشت کرد دوسویه انگاری در مفاهیم و در آراء فارابی وجود دارد ، مثلا فارابی از چگونه بودن یا نبودن در سیاست ، از سعادت و غیر سعادت در جامعه ، از راستی و دروغ برای رئیس، عقل فعال و عقل منفعل برای رهبر ، از مدینه فاضله و مدینه جاهلیه برای فلسفه سیاسی و از خدا – جهان و انسان – آگاهی در متون خود استفاده می کند ، فارابی تمام تلاش خود را بکار می گیرد تا پیوندی بین این مفاهیم برقرار کند ، که به نظر نگارنده هرگز موفق به این امر نمی شود ، چرا که اساسا در اندیشه فارابی مفهوم نسبی گرایی البته نه به مفهوم امروزی آن وجود ندارد وی تمام تلاش خود را بکار گرفت که فلسفه یا عقل را با دین یا وحی پیوند دهد اما در این مسیر موفق نشد .

– مساله عقل و مطلق اندیشی در وحی :

فارابی دو نوع عقل را برمی شمارد عقل باالقوه یا فعال و عقل بالفعل یا منفعل ، وی اعتقاد دارد عقل فعال عقلی است که آدمیان در حالت عادی از دست یابی به آن عاجز هستند و این عقل تنها از طریق وحی و نبوت دست یافتنی و میسر است و از سویی عقل منفعل عقلی است که انسان از طریق تجربه زیستی خود به آن دست می یابد و عقل منفعل تنها به مدد عقل فعال می تواند رشد کند و در مسیر سعادت قرار گیرد ، عقل فعال چه نوع عقلی است ، پیش تر اشاره شد عقل مبتنی بر وحی ، پس می توان برداشت کرد که فارابی مسیر سعادت جامعه را تنها در پیروی از وحی یا دین تعریف می کرد ، و آنچه وی بنیان نهاد به نظر می رسد ، در شکل گیری پایه های نظری حکومت های به اصطلاح شیعه نقش داشته است و مساله حضور حاکم دینی مسلط به فقه در اداره جامعه می تواند برگرفته از آرای وی باشد ، همچنین در تقسیم بندی های وی از انواع حاکمیت ها ریشه های این تئوری را می توان به خوبی شناخت و به نظر نگارنده فارابی با توجه به عقل فعال و عقل منفعل اساسا به دام اندیشه حکومت مطلقه دینی مبتنی بر وحی می افتد و می توان اشاره کرد که فارابی در فلسفه سیاسی فارغ از اندیشه های اسلامی به حکومت دیکتاتوری آراء اش نزدیک است .

– فقه و رشد خودکامگی دینی :

فارابی در تقسیم بندی چهارگانه از شیوه حکومت داری عملا به زعم نگارنده به مسیری می رود که حضور فقه و فقها را در جامعه فراهم می کند از آنجایی که در اندیشه مسلمانان اهل سنت و شیعیان بعد از پیامبر اسلام دیگر پیامبری ظهور نخواهد کرد و با توجه نظر شیعیان و بعد از غیبت کبری امام دوازدهم شیعیان ، ارتباط مستقیم با امام معصوم هم در جامعه قطع می گردد و عملا در میان اهل سنت و شیعیان دیگر فرد به اصطلاح آگاه به عقل فعال در جامعه حضور ندارد ، تکلیف اداره جامعه در اندیشه فارابی چه می شود ؟

به تعبیری می خواهم بگویم که فارابی هم به نوعی درد دین و شریعت دارد و با احتیاط او هم به شریعت نویسی دچار گشته است . در آنجا که وی در حالت های 3و 4 حاکمیت صحبت از حاکمیت ریاست حکما و حاکم شرع می تواند عملا جامعه را به حکومت فقهی و فقها سپرده است . به نظر نگارنده سطور فارابی هم مانند امام محمد غزالی درد و دغدغه دین و حاکمیت شریعت بر جامعه را دارد و اگر مسیر و خوانش نوشته هایشان با یکدیگر فرق دارد اما نتیجه اندیشه های هر دو آنها حکومت و به تبع آن جامعه را به سمت خودکامگی دینی فقها می کشاند .

– برقراری مدینه فاضله و کمال مطلق به واسطه خشونت :

فارابی نیز مانند سایر متفکران یا بهتر است بگویم طراحان آرمانشهری هیچ گونه کج روی و ناسازگاری با مدینه ی فاضله اش را نمی پذیرد و آنها را علف های هرز ( نوابت ) می نامد . فارابی اعتقاد دارد افرادی که پایبند به اصول مدنی نیستند ، با حیوانات درنده فرقی ندارند و با آنها باید مانند حیوانات برخورد کرد ، آنها را باید به بردگی کشید ، و افراد زیان آور اجتماع را باید مانند حیوانات زیان آور قلمداد کرد و همان برخوردی را کرد که با حیوانات زیان آور می کنیم وی حتی اعتقاد دارد با فرزندان آنها باید آن کرد که با والدین آنها شده است این گرایش تند و خشن و این سخت گیری بی رحمانه آیا جاری شدن تفکر حذف و کشتار و انسانها نیست ؟

از سویی پرسش مهم تر ، معیار شناخت و شناسایی این انسانها در اندیشه فارابی از کجا برمی خیزد از فلسفه ای که وی از یونانیان به ارث برده یا از آموزه های دینی و اسلامی اش ؟

آیا این اندیشه این بهانه را به حکام نمی دهد که هر کسی به هر دلیلی در جامعه سرناسازگاری یا مخالفت یا اعتراض برداشت با خشونت حذف گردد ؟ نگارنده این سطور اعتقاد دارد معیار شناخت در اندیشه فارابی برای معترضان مخالف با اندیشه حاکم و رهبر است که اساسا دلیل بر درست بودن اندیشه رهبر جامعه فارابی نیست و این مساله عامل شکل گیری حکومت کشتار می گردد .

– ریشه روانی – زیستی فارابی به خودکامگی :

همانطور که می دانیم فارابی در خانواده ی با رویکرد نظامی و سیاسی رشد کرد و عملا از کودکی با اقتدار و قدرت گرایی آشنا بوده است و خودش نیز مدتی در جوانی به مقام قضاوت دست یافته است ، و از سویی پاسخ به این پرسش که چرا وی به رشته ی پزشکی علاقه نشان نداده است می تواند به نظر ما کمک کند به زعم نگارنده این سطور می توان گفت عدم علاقه ی فارابی به پزشکی بر می گردد به وجوه اجتماعی این دانش و شغل ، اگر وی در این دانش تبحر پیدا می کرد باید در کنار مردم می زیست فارابی فرد باهوشی است و قطعا از فراگیری علم پزشکی هراسی نداشته و از جهتی باید توجه کرد که چرا فارابی به حکومت حمدانی پیوسته است . باید اشاره کرد این نشانه علاقه مندی و تجربه زندگی وی در کنار صاحبان قدرت است پیوستن وی به حکومت حمدانی نشانه علاقه وی به زندگی در کنار خودکامگان است نه مردم ، و این که وی را نزدیک به آرای سیاسی حمدانی می دانند به نظر من نگاهی سطحی به فارابی است .