اندیشه سیاسی و اجتماعی خواجه نظام المک توسی

5- سیاست نامه و اندیشه سیاسی خواجه نظام الملک

سیاست نامه یا سیر الملوک مهم ترین اثر خواجه نظام الملک است که در 50 فصل تنظیم و نگارش شده است . در ابتدا 39 فصل از این کتاب را و در سال 479 ه.ق در پاسخ به سلطان ملکشاه سلجوقی به نگارش درآورده و 11 فصل پایانی یا بخش دوم کتاب در زمانی نگارش یافته که خواجه نظام الملک با مخدومین خود دچار اختلافاتی است که به گفته ی دکتر قادری در مطالعه و بررسی کتاب لازم است این فرض را در نظر داشت .

در ادامه این نوشتار به بررسی برخی از نکات مهم و آراء خواجه نظام الملک می پردازیم که در جای خود قابل تامل ، بررسی ، نقد و تحلیل است .

5-1) دیدگاه خواجه نظام الملک درباره ی حاکم و نظام پادشاهی

خواجه نظام الملک به صراحت قدرت پادشاه آرمانی خود را ناشی از اراده خدا می داند . مشروعیت پادشاه مد نظر خواجه نظام الملک تحت تاثیر جریان انتخاب خلیفه در اندیشه اسلامی نیست بلکه وی با تاثیر از نظریه پادشاهی ایران باستان به زعم اکثر محققان حوزه ی علم سیاست ، مشروعیت پادشاه خود را از ” فرایزدی ” می گیرد وی اعتقاد دارد پادشاهی که مشروعیت خود را از آسمان گرفته است در چشمانش هیبت و حشمت وجود دارد و مردم با دیدن او تسلیم وی می گردند ، وی اشاره می کند هر صاحب قدرتی لزوما نمی تواند پادشاه و حاکم باشد ، پادشاه نیک و خوب دارای صفات نیکویی چون دانایی و توانایی است ، اگر نظر خواجه را درباره ی پادشاه آرمانیش بخواهیم برشماریم باید به دو نکته مهم اشاره کنیم :

نخست ) رعایت عدالت و دادگری ، دوم ) توجه به دین و دین مداری پادشاه . در نظر وی ویژگی عدالت یک پادشاه بر دین داری او ارجحیت دارد . خواجه نظام الملک در جاهای اشاره می کند که اگر خدا بخواهد به مردمان لطف کند و پادشاه خوب بر جامعه می گمارد و بر عکس آن هم صادق است که علت آن در بی دینی مردمان است . وی به مسئله وراثت هم اشاره می کند در حقیقت بیعت و انتخاب عملا از آرای وی کنار می رود او اراده خدا ، توانایی پادشاه و وراثت را عامل به قدرت رسیدن پادشاه می داند ، وی مقاومت در برابر پادشاه بد را جایز نمی داند و ثبات را بر هرج و مرج مقدم می داند ، وی می گوید پادشاه باید بر پایه ی قوانین شریعت عمل کند در حقیقت قانون حاکم بر حکومت داری پادشاه باید شریعت باشد و اگر چنین بود پادشاه در مسیر خوبی و خدا گام برداشته است .

5-2) دیدگاه خواجه نظام الملک درباره ی سایر اندیشه ها

از نظر خواجه تمام افرادی که به هر شکلی با آیین اهل سنت و به ویژه شافعی ها مخالف بودند بد مذهب تلقی می شدند او بسیار نگران بود که آنها به ویژه اسماعیلیان و شیعیان در قلمرو حکومت سلجوقیان قدرت ایدئولوژیک و سیاسی پیدا کنند البته احساس خواجه نظام الملک بی راه نبود چرا که اسماعیلیان در داخل ایران قدرت نظامی داشته و فدائیان آنها هر لحظه خطر جدی می آفریدند وی با تاسیس مدارس نظامیه که پیش تر و به اختصار بدان اشاره کردیم تلاش کرد تا در برابر  هر اندیشه ی غیر شافعی ایستادگی کند .

5-3) اختلافات خواجه نظام الملک با نظام فرهنگی و سیاسی سلجوقیان

مشکلات خواجه نظام الملک با حکومت و خاندان سلجوقیان را می توان در سه سطح رفتاری ، مذهبی و فرهنگی برشمرد :

نخست ) اولین اختلاف وی با پادشاه سلجوقی بر سر گماردن جاسوس در مناطق مختلف پادشاهی بود ، پادشاه سلجوقی با این مساله مخالف بود .

دوم ) پادشاهان سلجوقی از نظر مذهبی با تمام فرقه های اهل سنت تعامل و مدارا داشتند و با احترام برخورد  می کردند و تلاش می کردند بین جریان شافعی اهل سنت و حنفی اهل سنت تعادل و مدارا برقرار کنند ولی خواجه نظام الملک با تعصب زیاد نسبت آیین شافعی زمینه ساز این اختلاف مهم بین خود و پادشاه سلجوقی شد .

سوم ) خواجه نظام الملک با نظام قبیلگی و فرهنگ حاکم بر ساختار حکومتی سلجوقیان مشکل و اختلاف سیاسی و نظری داشت وی که علاقه مند به ثبات و وحدت رویه بود این ساختار بدوی ، قبیلگی و فرهنگی را مانع انسجام حکومت می دانست و این مورد هم یکی از علت های اختلاف بین نهاد وزارت به سر کردگی خواجه نظام الملک و نهاد پادشاهی بود وی به گفته ی مورخین متاثر از اندیشه های ایرانشهری و تک مذهبی عصر ساسانی و عدم تعامل با سایر مذاهب در عصر ساسانی بوده است و بر آن بود که سلجوقیان را متقاعد به حمایت از مذهب شافعی کند و دیوان سالاری را بر نظام قبیلگی حاکم کند و این عوامل دست مایه اختلاف وی با مخدومین سلجوقی بود.